نمادشناسی فرش، اولین قدم برای شناخت هویت فرش ایرانی است. نشانه شناسی فرش ایران یک راه میانبر و سریع برای رمزگشایی نقوش است. فرش ایرانی مفهومی نمادین از باغ بهشت است. به طور مثال در نمادشناسی قالی ایرانی نقش ترنج و ماهی نمادی از حیات و زندگی و نقوش اسلیمی -ختایی معنایی از گلها و درختان بهشتی اند.
شناخت مفهوم پنهان شده در آثار هنری همواره یک آموزه لذت بخش است که ما را به سفری اکتشافی در تاریخ جامعه و فرهنگ گذشتگان می برد. فرش ایرانی به عنوان یک اثر هنری نمادین و کهن، گنجینه ای از مفاهیم فرهنگی جامعه، باور، عقیده و … مردم ایران زمین در طول تاریخ می باشد. شناخت نمادها و فرایند تغییر و تکامل آن، پنجره ای جدید از درک این اثر هنری به روی ما می گشاید.
فرش و هنر فرش بافی دیرینه ترین شکل هنر ایران زمین است. فرش ایرانی از پیش از دوره ساسانیان توانسته است از تنگناهای تاریخ عبور کند و به امروز برسد. اصالت و زیبایی بصری به فرش ایرانی هویت بخشیده است. طراحی، نقوش، شکل گره و بافت، رنگرزی و … ویژگی های متفاوت و اصیل فرش ایرانی را به وجود می آورند و مفاهیم هنری، فرهنگی و فلسفی جالبی را خلق می کنند. فرش ایرانی با ویژگی های منحصر به فرد خود توانسته است جایگاه هنری والایی در سطح جهانی به دست بیاورد. جایگاه فرش ایرانی در هنر زبانزد خاص و عام است. فرش ایرانی با ویژگی های یگانه خود توانسته است یک الگویی برای بافنده های دیگر کشورها تبدیل شود. تنوع فرش های ایرانی به گونه ای است که هر فرش مفهوم و روایتی مجزا دارد اما با نگاهی کلی می توان برخی از ویژگی و فصل های مشترکی را در بین فرش های ایرانی با طرح و نقش های متفاوت پیدا کرد. ویژگی های مشترک فرش ایرانی عباتند از:
- رنگ آمیزی فرش
رنگ آمیزی فرش ایرانی وابسته به موقعیت جغرافیایی، عواطف و احساسات بافنده در هر منطقه متفاوت است. هنرمندان قالیباف به رنگ شناسی آگاه بودند و عموما در فرش ها از رنگ های زنده و متضاد استفاده می کردند. انتخاب رنگ در فرش ایرانی خود یک مفهوم و پیام است. در ادامه به مفهوم شناسی برخی از رنگ های به کار برده شده در فرش ایرانی می پردازیم.
رنگ قرمز: نماد شادی و هیجان ، لذت، زیبایی، شجاعت و جسارت ، شانس و اقبال است.
رنگ سبز : نماد بهشت، تقدس، رویش و بهار است.
رنگ قهوه ای: نماد باروری و حاصلخیزی است.
رنگ زرد، طلائی: نماد جلال و قدرت است.
رنگ آبی: نماد اطمینان، اعتماد و تعهد است.
- تقارن نقش فرش
تقارن از بارزترین ویژگی هنر ایرانی است. تقارن یکی از ویژگی های فرش ایرانی است که بعد از شکل گیری اسلام در ایران پدیدار شد. تقارن در هنر و معماری ایرانی، کاشی کاری و طراحی و بافت فرش رعایت می شود. رعایت تقارن در اثر، احساس تعادل و پایداری را ایجاد می کند.
- حاشیه ی فرش
حاشیه در ترکیب بندی اکثر فرش های ایرانی کاربرد دارد. حاشیه در فرش مانند قاب عمل کرده و با ایجاد نظم و هماهنگی در ساختار کلی فرش، چشم مخاطب را به مرکز فرش هدایت می کند. فرش های ایرانی اکثراً با حاشیه بافته می شوند، مگر اینکه طرح به صورت سفارشی طراحی شده باشند یا بافت کاشان، اصفهان و کرمان باشند. فرش ایرانی معمولا هفت حاشیه دارد. فلسفه عدد 7 در حاشیه فرش ایرانی، 7 درب محافظ برای جلوگیری از ورود دشمن و اهریمن است. این باور را در معماری باستانی باغ های ایرانی نیز می توان یافت. ابعاد حاشیه هر فرش می تواند متغیر باشد اما معمولاً یک حاشیه پهن اصلی با عرض بیشتر و چندین حاشیه ی باریک بیرونی و درونی دارند که به آنها حاشیه ی محافظ گفته می شود.
- هماهنگی بین فرم و اجزا
در ساختار فرش ایرانی تمامی اجزا و فرم ها به صورت متوازن ترکیب شده اند. رعایت ترکیب بندی باعث هماهنگی در ایجاد تناسب بصری می شود. استفاده ازخطوط افقی، عمودی و اشکال هندسی نقش مهمی در ترکیب بندی و ایجاد هماهنگی و تعادل فرش ایفا میکند.ریچارد اتینگهاوزن ایران شناس مشهور، فرش ایران را با سه ویژگی تجرید گرایی، آرمان خواهی، قوت رنگ آمیزی توصیف میکند.
دسته بندی انواع نماد در فرش ایرانی
نقوش نمادین فرش ایرانی بر اساس نوع طرح و نقش به چهارگروه اصلی دسته بندی می شوند که در ادامه هر کدام مفصل شرح داده شده است.
نمادشناسی نقوش هندسی
- نمادشناسی نقش دایره: دایره کاملترین شکل هندسی است که در همه ادوار و جوامع اهمیت ویژه داشته است. دایره در فرش ایرانی نمادی از اجرام آسمانی، جهان هستی و فرهنگ اسطوره ای ایران زمین است.
- نمادشناسی نقش سه گوش: فرم های سه گوش به طور متداول در فرش های عشایری دیده می شود. به گفته سیروس پرهام سه گوش یا مثلث نمادی از رشته کوه ها است. در آیین زرتشتی، کوه نشانی از استقامت بوده و مقدس شمرده می شود
- نماد شناسی نقش چهارگوش: در نماد شناسی فرش ایرانی اشکال چهارگوش یعنی مربع و مستطیل نمادی از فلسفه و خردمندی هستند.
- نمادشناسی نقوش زاویه دار و ایستا: اشکال زاویه دار و ایستا در نشانه شناسی فرش ایرانی، نمادی از مردانگی، روانشناسی، تفکر و نگرش فرهنگی است.
- نمادشناسی نقوش دوار و منحنی: تا پیش از شروع دوره اسلامی نقوش دوار و منحنی در فرش ایرانی حضور نداشتند و پس از شروع دوره اسلامی استفاده از نقش دوار متداول تر است. نقوش دوار و منحنی در فرش ایرانی نمادی از حیات، هستی شناسی و زنانگی هستند.
- نمادشناسی اشکال شطرنجی: اشکال شطرنجی نمادی از تلالو آب و کوهستان های آبخیز است.
- نماد شناسی ستاره هشت پر: ستاره هشت پر یا شمسه هشت، نمادی از ستاره و بیان کننده نظم کیهانی است.
نمادشناسی نقوش گیاهی
- نمادشناسی نقش بته جقه یا ترمه: نقش بته جزو پرتکرارترین نقوش نمادین در هنر ایران است. بته جقه در پارچه بافی به نقش ترمه نیز معروف است. نخستین نشانه های وجود طرح بته جقه در هنر سکایی و هخامنشی وجود دارد که به شکل بال هما تصویر شده است. هنرشناسان در رمزگشایی معنای نمادین طرح بته، اختلاف عقیده دارند. برخی از هنرشناسان بته جقه را تمثیلی از طرح یک گلابی، آتشدان زرتشت، بادام، مرغی که سرش را در سینه فرو برده است یا زهدان مادر، خانومی که چادر سر دارد دانسته اند. عده ای دیگر بر این باورند که طرح و نقش بته جقه تصویری از گیاهی هندی است و از طریق فرهنگ هندوستان وارد ایران شده است. معروف ترین نظریه بته جقه توصیف می کند که بته جقه در واقع صورت دیگری از “سرو” است. سرو در اساطیر ایرانی نشان انسانی آزاده است که به رغم سختی و فراز و فرود روزگار همچنان محکم و پابرجاست.
- نمادشناسی نقش سرو: نقش درخت سرو یکی از محبوبترین درخت های طرح درختی است. درخت سرو یک نماد مقدس برای ایرانیان است. سرو را به پارسی «شروان» می نامند. نماد سرو نخست از زمان عیلامیان و در ادامه دوره هخامنشیان در آثار ایرانی نمایان شد. سرو، درخت همیشه بهار و همواره سبز است از این رو نمادی از جاودانگی و مقاومت است. درخت سرو در فرش ایرانی نمادی از باغ بهشت است.
- نماد شناسی نقش گلدانی: نقش گلدانی از زمان شاه عباس صفوی وارد فرش ایران شد. گلدان در هنر و فرش ایرانی نماد مادر زمین، ایزد بانوی باروری و حاصلخیزی است. طرح گلدانی بر پایه هلالی ماه تصویر می شود. لبه های گلدان معمولا پر از شاخ و برگ است. از جمله معروف ترین طرح های گلدانی می توان به طرح های : گلدانی هزارگل، گلدانی محرابی، گلدانی ظل السلطانی اشاره کرد.
- نماد شناسی نقش شاه عباسی: گل شاه عباسی معروف ترین گل در فرش ایرانی است. قدمت گل شاه عباسی که به آن گل انار و گل پنجه پلنگی نیز می گویند، به دوره هخامنشیان باز می گردد. گل شاه عباسی نمادی از خورشید است. نقش شاه عباسی در دوران صفویه مورد توجه قالیبافان قرار گرفت و رواج فراوانی پیدا کرد، زین سبب اسم شاه عباسی را به خود گرفت. شاه عباسی به طور معمول در ترکیب نقشه فرش به همراه بندهای اسلیمی و ختایی اجرا می شود. از انواع ترکیب های شاه عباسی می توان به : شاه عباسی با لچک و ترنج، شاه عباسی با طرح افشان، شاه عباسی با طرح حیوانی، شاه عباسی شیخ صفی و …اشاره کرد.
- نمادشناسی نقش اسلیمی: واژه اسلیمی برگرفته از واژه اسلام یا اسلامی است. نقوش اسلیمی درواقع ترکیبی انتزاعی و نمادین از پیچ و خم ساقه و برگ گیاهان است. نقش اسلیمی اگرچه فرم مشخصی ندارد و شامل مجموعه ای از اشکال گیاهان و ساقه و … است داری معنی نمادین می باشد و در دسته بندی نماد شناسی فرش ایرانی قرار می گیرد. قدمت اسلیمی به دوران ما قبل تاریخ برمی گردد که بعد از اسلام یکی از اساسی ترین عناصر تزیینی در هنر ایران از جمله کاشی، سفال، تذهیب و کتاب آرایی، معماری و…قرار گرفت.
- از انواع نماد اسلیمی می توان به اسلیمی ساده، اسلیمی پیچک دار، اسلیمی برگی، اسلیمی گلدار، اسلیمی دهن اژدی، اسلیمی خرطومی، اسلیمی حیوانی، اسلیمی ماری اشاره کرد.
- نماد شناسی نقش ختایی: علت نامگذاری ختایی به طور واضح آشکار نیست. در منابع، ختایی از واژه ختن است. ختایی همچنین متاثر از ورود مغولان و هنر چین به ایران بیان شده است. نقش ختایی، بیشتر از یک نقش و یک سبک است که علاوه بر داشتن معنای نمادین فرم واحدی ندارد و از اجزای متفاوتی تشکیل شده است. اجزای متفاوت ختایی شامل گل، غنچه و برگهایی است که همواره به همراه نقوش اسلیمی ترسیم می شود. نقوش ختایی بعد از نقوش اسلیمی از اساس تزیینات بسیاری از هنرهای سنتی ایرانی هستند. اجزای تشکیل دهنده ختایی انواع گل، برگ، شکوفه و … است. ختایی در هنر سنتی ایران شامل انواع غنچه و گل شاه عباسی، پروانه ای و گل هشت و دوازده پر است.
- نماد شناسی نقش ترنج: ترنج ترکیبی از نقوش اسلیمی و ختایی است، که به شکل مدور یا چهارگوش در مرکز فرش بافته می شود. به گفته پرویز یساولی، محقق حوزه فرش، طرح ترنج ابتدا در جلد کتب مذهبی به شکل تذهیب وجود داشت و در زمان صفوی با اقتباس از تذهیب به جهان فرش آمد. در باغ فرش ایرانی که تجلی باغ بهشت است، ترنج نماد حوض آب حیات و نقوش اسلیمی و ختایی تمثیلی از گلها و درختان بهشتی هستند. از انواع ترنج می توان ترنج هندسی، شمسه، ترنج بیرونی، ترنج چهارسر، ترنج دوسر، ترنج شاه عباسی و … اشاره کرد.
نمادشناسی نقوش جانوری
- نماد شناسی نقش عقاب: نقش عقاب ریشه در اندیشه ایرانیان باستان دارد. عقاب نماد فر ایزدی است و به عنوان نماد قدرت در پرچم هخامنشیان مورد استفاده قرار می گیرد. نقش عقاب در هنر پارتی و ساسانی نمادی از ایزد آفتاب است. نماد عقاب در فرش های ایلی و عشایری مفهومی از زندگی دارند.
- نمادشناسی نقش طاووس: نقش طاووس به عنوان یک نقش زینتی در بسیاری از هنرهای ایران از جمله معماری، پارچه بافی، گلیم و فرش بافی استفاده شده است. قدمت نمادین طاووس به دوره سکایی ها و قبل از هخامنشیان باز می گردد. مفهوم نمادین طاووس در ایران باستان، حیات و زندگانی است. نقش طاووس در اسلام نمادی از مرغ بهشتی است که وظیفه نگهبانی از باغ بهشت را دارد. طاووس در فرش ایرانی نشانه جاودانگی و حیات پس از مرگ است و به همین دلیل بر این باور بودند که بکارگیری طاووس در فرش باعث طولانی شدن عمر افراد خانواده می شود.
- نمادشناسی نقش سیمرغ: سیمرغ پرنده ای افسانه که در هنر و ادبیات ایران حضوری پررنگ دارد. قدمت نقش سیمرغ با بررسی پارچه ها و ظروف عهد ساسانی آشکار می شود. مفهوم نمادین نقش سیمرغ در معنای آتش، آرزو، اقتدار و جسارت، الهـام و انگیزه، امپراتـوری و سلطنت، بردبـاری و شکیبا، بـی پروایی و آزادگی، پاكـی و فروتنی، پیروزی و صبر است.
نمادشناسی نقوش مذهبی
نماد شناسی نقش محرابی یا مهرابی: نقش مهرابی یا محرابی در معنای نمادین استعاره از دروازه ای مقدس به سوی عالم الهی هستند.
منبع: گوگل